HISTORIA OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNEGO

Astronomia w Krakowie do 1780 r.

Histora Obserwatorium Krakowskiego na ul. Kopernika 27:
1791 - 1964

Historia Obserwatorium Astronomicznego od 1964 r.

W 1953 r. wojsko przekazało prof. Banachiewiczowi, który od 1919 r. był dyrektorem OA, dawny fort austriacki na wzniesieniu Skała.

5 V 1964 r. otwarto Obserwatorium Astronomiczne
im. Mikołaja Kopernika w "Forcie Skała".

OA zbudowano wg projektu inż. B. Laszczki w ramach inwestycji przygotowanych na jubileusz 600-lecia UJ.
Do użytkowania oddano 5 kopuł, obecny stary budynek, odnowiono fort.
Do kopuł trafiły: nowy teleskop Maksutowa, nowy teleskop Cassegraina, przeniesiony z Collegium Śniadeckiego refraktor Grubba i czterokamerowy astrograf. Największa kopuła do dziś jest pusta - o 200% skoczyła cena teleskopu o średnicy 70 cm zamówionego wówczas w Leningradzie. Potem stwierdzono, że nie ma sensu instalowć dużych teleskopów optycznych blisko Krakowa.
Początkowo w Forcie miała znajdować się tylko część czysto obserwacyjna. Stopniowo jednak na Bielany przeniesiono z Collegium Śniadeckiego bibliotekę, administrację, zajęcia ze studentami, a na ulicy Kopernika zagościły Instytuty Informatyki, Botaniki i częściowo Geografii.

  • 1970 r.- OA wchodzi w skład Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii; w miejsce katedr OA ma dwa zakłady:
  • 1968-1974 - dyrektorem był prof. Karol Kozieł;
  • 1974-1978 - dyrektorem był prof. Andrzej Zięba (1929-1986; matematyk z Wrocławia, asystent prof. Hugo Steinahausa, przyczynił się do stworzenia w OA astronomii pozagalaktycznej i kosmologii);
    Powstał drugi pawilon z biblioteką przeniesioną z Collegium Śniadeckiego;
  • 1974/1975r. - obserwatorium wraz z administracją przeniesiono do Fortu Skała na Bielanach; na ul. Kopernika została sala z zabytkowymi narzędziami; przeniósł się tam Instytutu Informatyki, część Instytutu Botaniki, Zakł. Klimatologii Inst. Geografii UJ;
  • jesień 1976r. - powstała bieszczadzka stacja OA UJ w Roztokach Górnych koło Cisnej (tam umieszczono "Amerykankę"; stację zlikwidowano kilka late temu);
  • 1979-1984 - dyrektorem był prof. Józef Masłowski;
  • 1 kwietnia 1984r. nadano ostatni sygnał radiowy; nadawanie sygnałów radiowych zapoczątkował w 1946 r. doc. Kazimierz Kordylewski;
  • 1984-1989 - dyrektorem był prof. Konrad Rudnicki;
  • 1989-1999 - dyrektorem był prof. Józef Masłowski;
  • 1995r.- OA odzyskało status instytutu;
  • 1999r.- dyrektorem jest prof. Michał Ostrowski;
  • 2005.- dyrektorem jest dr hab. Katarzyna Otmianowska-Mazur;

  • OA położone jest 300 m npm. (100 m wyżej niż Kraków), odległość do centrum ok. 10km.
  • Kraków - dł. geog. 19o58' (-1h19,8m), szer. geog. 50o04'.
  • część obserwacji optycznych prowadzi się przy wykorzystaniu obserwatorium Akademii Pedagogicznej na Suhorze (1000m n.p.m.), gdzie znajduje się 60cm teleskop;

    Instrumenty:

    50-cm teleskop paraboliczny Cassegraina

     Wyprodukowany w 1970r. w zakładach C. Zeiss w Jenie, Niemcy w systemie Cassegraina; obecnie do teleskopu przymocowuje się kamerę CCD lub fotometr; przeprowadza się na nim pomiary minimów gwiazd zaćmieniowych zmiennych i komet. We wrześniu 2003 r. teleskop rozmontowano i lustro odesłano do zakładów Zeissa w Niemczech do powtórnej aluminizacji.

    • Teleskop Maksutowa
    Powstał w 1965r. w zakładach Carl Zeiss Jena, Niemcy;
    teleskop w systemie Maksutowa - Cassegraina (teleskop meniskowy);

    Średnica teleskopu - 37 cm, średnica menisku - 35 cm;
    Promienie świetlne po przejściu przez menisk (soczewka wkłęsło-wypukła o prawie jednakowych promieniach krzywizny) odbijają się od głównego zwierciadła sferycznego, a następnie dodatkowym zwierciadłem skierowane są na zewnątrz tubusa, do okularu. Umieszczony w przedniej części menisk ma za zadanie skorygować wady związane ze sferycznym zwierciadłem głównym.
    Zwierciadło gł. przewiercone jest w środku, jak ma to miejsce w systemie Cassegreina, a miejsce dodatkowego zwierciadła zajmuje napylona odbijajca powierzchnia na menisku.
    W systemie wizualnym efektywna ogniskowa ma 3300mm. Przy użyciu klisz 6,5cm na 9cm otrzymuje się fotografie wycinka nieba o średnicy 1o, gdzie fragment wolny od winietowania ma średnicę 40'. Przy założnym pryzmacie obiektywowym (o kącie łamiącym = 5o) prowadzić można obserwacje spektroskopowe. Obecnie służy głównie studentom i miłośnikom astronomii.
    Teleskop wyposażony jest w lunetę prowadzącą o średnicy obiektywu 110 mm i ogniskowej 1130 mm oraz niewielką lunetkę dla naprowadzania na pozycję o powiększeniu 17-krotnym i polu widzenia ok. 4o.
    (PS.: Kopuła zamknie się, jeśli najadą na siebie 2 brązowe kreski.)

    12-cm astrograf

    Posiada prowadnicę o dwu parach kamer (zamontowane tylko po jednej), światłosiła 1:5, zdjęcia wykonywano na kliszach 13cm x 18cm, 1cm odpowiada 1o na niebie. Zakupiony wraz z innymi lunetami na początku XX w. w firmie Zeiss przez inż. Wł. Szaniawskiego do jego obserwatorium w Przegalinach (powiat Radzyń Podlaski, woj. lubelskie). W 1925r. prof. Banachiewicz kupił całą aparaturę obserwatorium dla projektowanego Narodowego Instytutu Astronomicznego. W 1930r. kamery sprowadzono do Krakowa i ustawiono na dachu budynku na Kopernika. Wyremontowano zakupioną w Londynie monturę Grubba i lunetą celowniczą o śr. 108mm i ogniskowej 199 cm. Pierwsze zdjęcia uzyskano w 1933r., ostatnie w 1958r.; astrograf przeniesiono do fortu Skała, wyremontowano i od 1968r. wykonywano obserwacje jaśniejszych komet, planetoid, niektórych gwiazd zmiennych.

    płytomierz Ascorecord

    Nieużywany. W sali 11 B w Nowym Budynku.

    Refraktor firmy Grubb

    [czyt. grab]; średnica soczewki 203mm - zakupiony przez Polską Akademię Umiejętności; w 1950r. zainstalowano na nim fotopowielacz; prądy z fotopowielacza były dodatkowo wzmacniane i odczytywane na galwanometrze. W 1965r. - zainstalowano nowy łącznik fotometryczny z filtrami do fotometrii UBV. Zamiast galwanometru i wzmacniacza prądu umieszczono rejestrator kompensacyjny. Przeprowadzano dwubarwne obserwcje fotometryczne gwiazd zmiennych zaćmieniowych dla uzyskania momentów minimów i krzywych zmian blasku. Obecnie korzystają z niego miłośnicy astronomii i przy użyciu przemysłowej kamery CCD dokonują pomiarów.

    Radioteleskop 15m
    W 1968r. wykonany przez "Mostostal";
    Pracował w paśmie 1420MHz (linia neutralnego wodoru - 21cm) i 830MHz jednak z powodu coraz większej ilości zakłóceń trzeba było "uciec" do krótszych fal - dziś pracuje w pasmie 1500MHz (20cm);
    Antena paraboliczna o ogniskowej 3,5m; stosunek ogniskowej do średnicy = 0,23 - ognisko znajduje się wewnątrz anteny, czyli gdy antena "patrzy" w zenit z ogniska jej nie wiedać Ziemi. Antena pokryta jest powłoką z blach aluminiowych, dokładność wykonania zapewnia pracę na długości fali do 4cm.
    Radioteleskop ma montaż paralaktyczny i obserwuje niebo powyżej 10o nad horyzontem.
    Zdolność rozdzielcza w pasmie 1300MHz (ok. 23 cm) wynosi 1o. Radiopromieniowanie o charakterze szumów radiowych zostaje skupione w ognisku na tzw. dipolu i kablem przekazane do odbiornika wzmacniającego. Generator szumów pozwala porównać moc odbieranych sygnałów ze znaną mocą sztucznie wytwarzanych szumów radiowych. Stojący obok zardzewiały "grzybek" na trzech nogach to stary dipol radioteleskopu. Do tego subrefraktora AGH zbudowala obudowe (czyli ten grzybek).

    Radioteleskop 8m
    W 1995r. zastąpił 7m radioteleskop z 1954r.
    Antenę wykonano w zakładzie Aparatury Naukowej UJ.
    Po modernizacji pracuje na 4 częstotliwościach: od 403 do 2800 MHz przeprowadzając codzienne pomiary Słońca;
    Wyniki obserwacji dostępne są w wersji elektronicznej: www.oa.uj.edu.pl/sol/
    W okresie dużej aktywności słonecznej, której przejawem jest m.in. duża liczba plam słonecznych, wybuchy radiowe są zjawiskiem częstym, a wzrost promieniowania radiowego związany z wybuchami kilkadziesią razy przekracza "normalny" poziom radiopromieniowania Słońca spokojnego.

    Badania:

  • jedyne codzienne pomiary to radioobserwacje Słońca teleskopem 8-metrowym;
  • rozkład i struktura radiozródeł,
  • fizyka galaktyk - struktura, ewolucja, ośrodek międzygwiazdowy, odział. między polem magnetycznym a promieniowaniem kosmicznym,
  • kosmologia,
  • fotometria gwiazd zmiennych, obserwacje komet,
  • analiza rezonansów Schumanna - zachodzą na bardzo niskich częstotliwościach we wnęce utworzonej przez jonosferę i powierzchnię Ziemi.

    Zakłady

    1. Astrofizykii Relatywistycznej i Kosmologii (dr hab. L.Sokołowski),
    2. Radioastronomii i Fizyki Kosmicznej(prof. M.Urbanik),
    3. Astronomii Gwiazdowej i Pozagalaktycznej (prof.J.Machalski),
    4. Astrofizyki Wysokich Energii (prof.M.Ostrowski).

    Współpraca z ośrodkami zagranicznymi

  • National Radio Astronomy Observatory w USA,
  • Max-Planck-Institut w Niemczech,
  • Astrophysikalisches Institut Potsdam.

    Publikacje OA

  • Rocznik Astronomiczny Obserwatorium Krakowskiego - edycję rozpoczął w 1922r. Banachiewicz;
    w Dodatku Międzynarodowym do ROAK, który wychodzi od 1923r., zamieszcza się minima gwiazd zaćmieniowych ,
  • Acta Cosmologica.

    Tadeusz Banachiewicz (1882-1954)

  • Od 1919 r. był dyrektorem Obserwatorium astronomicznego w Krakowie;
  • W 1925 r. wprowadził pojęcie krakowianów (mnożenie macierzy: kolumna * kolumna zamiast wiersz * kolumna); krakowianów używano w geodezji, do obliczenia współrzędnych kraterów na Księżycu, wyznacznia orbit, w mechanice nieba itd. w czasach gdy nie było komputerów;
    Po raz pierwszy orbitę Plutona wyznaczono w krakowskim obserwatorium. Przy użyciu krakowianów prof. Banachiewicz uprościł algorytm metody najmiejszych kwadratów
  • W 1925r. utworzył pismo Acta Astronomica i aż do śmierci był jego redaktorem; Pismo wychodzi do dziś;
  • W 1927 r. skonstruował chronokinematograf i stosował go do filmowania przebiegu zaćmień Słońca z dokładnością do setnej części;

    Ekspedycje:

  • Udoskonalił metodę Olbersa służącą do wyznaczania orbit komet.
  • Brał udział w założeniu Polskiego Towarzystwa Astronomicznego, był pierwszym i wieloletnim prezesem PTA ;
  • Zmarł 17 XI 1954r. Pochowany na Cmentarzu Rakowickim, rok później staraniem doc. K.Kordylewskiego został przeniesiony do Panteonu Zasłużonych w krypcie na skałce.
    Uczniami prof. Banachiewicza byli prof. Eugeniusz Rybka i doc. Kazimierz Kordylewski.
  • Pamięć prof. Banachiewicza uczczono nazywając Jego imieniem jedną z planetoid i krater na Księżycu (dwa pozostałe "polskie" kratery: Mikołaja Kopernika i Marii Skłodowskiej-Curii);

    Kazimierz Kordylewski (1903-1981)

    W 1924r. stał się głównym obserwatorem w programie obserwacji gwiazd zmiennych; Kordylewski był znany jako obserwator "okiem i uchem" - obserwacja zaćmien gwiazd przez Księżyc połączona z nasłuchiwaniem tykań chronometru. Ponieważ dokładność instrumentów była ograniczona do pomiarów angażował jak największą liczbę ludzi, aby zminimalizować błędy dużą liczbą pomiarów - na dachu fortu studenci uzbrojeni w rósżnego rodzaju sprzęt optyczny (lunetki, lornetki) mierzyli momenty zakrycia gwiazd przez Księżyc i zliczali tykania chronometrów.

    Na wyprawę do Afryki zabrał wielu amatorów astronomii, którzy na mapkach nieba nanosili jaśniejsze plamy, które oberwowali na niebie; ich obserwacje zgadzały się z obserwacjami Kordylewskiego co uważał za potwierdzenie istnienia obłoków księżycowych - materii pyłowej rozrzuconej wzdłuż orbity Księżyca. Istnienie obłoków Kordylewskiego wiele lat później zostało potwierdzone przez satelite.

    Fort Skała

    Wokół Krakowa tworzono po 1870 r. pierścień fortów. Twierdza Kraków osłaniać miała przedpole Wiednia. Forty powstawały w odległościach ok. 3,5km od siebie (zakres celnego ognia wynosił wtedy około 2,5 km ). Rozbudowa twierdzy nastąpiła w dwóch seriach prac: piewszej - większej, rozpoczętej w 1878 r., oraz drugiej - mniejszej, w 1884 r. W pierwszym okresie wybudowano fort 38 (Skała). Postać twierdzy Kraków w głównym zarysie przetrwała do lat wojny światowej.
    Twierdza Kraków została podzielona na rdzeń i sześć otaczających go grup warownych. Grupa warowna III - Las Wolski, tworzyła odcinek pierścienia najbliższy górskim fortyfikacjom. Ośrodek obrony trzymał główny fort 38 - Śmierdząca Skała, ubezpieczony na skrzydłach szańcem 39 - Olszanica, i 36 oraz wspierany zespołem baterii 35 pod klasztorem bielańskim, 37 - Sowiniec, i 40 - na tarasie nad Rudawą.

    Fort otacza fosa kuta w skale na głębokość 6 metrów. W miejscu gdzie dziś stoi astrograf znajdowała się obrotowa wieża pancerna systemu Grusona z dwiema 12cm hałubicami złomowana w czasie budowy obserwatorium, a trzy kaponiery (szyjowa i dwie bocze) miały ostrzeliwać fosę. Kaponiera szyjowa stoi po lewej stronie stojąc twarzą do drzwi frontowych fortu. Wejść można do bocznej kaponiery (na portierni klucz z napisem KORYTARZ), światło jest w małym przedsionku przy drzwiach i w lewym korytarzu przy wejściu do niego z prawej strony.
    Z głównego korytarza fortu biegną dwie pary schodów: schody na dół prowadzą do sali wykładowej i komputerowej, schody do góry prowadzą do astrografu, pokoju z zegarami i na taras. U szczytu schodów są białe drzwi - klucz do nich jest na portierni z napisem FORT G.); od tych schodów w prawo do góry jest kopuła z     astrografem, na wprost jest pokój z zegaramni, w lewo - orginalne austriackie drzw (otwiera się je tylko od wewnątrz podnosząc uchwyt do góry - wymaga nieco siły), dalej drzwi wiodące na taras (klucz na portierni z napisem TARAS).
    Z fortu wiedzie wiele podziemnych korytarzy, które łaczyć się miały z innymi fortami; uciekający hitlerowcy wiele z nich zaminowali, a wojsko polskie i radzieckie część z nich zamurowała zamiast wyczyścić z min.