Pierwsza polska kometa – C/1925 G1 (Orkisz)

Na ilustracji: Lucjan Orkisz pozuje przy lunecie krótko po odkryciu komety. Kadr pochodzi z filmu edukacyjnego "Odkrycie komety Orkisza", nakręconego przez Szczęsnego Mysłowicza w 1925 roku. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe / Uniwersytet Jagielloński w Krakowie.

Było to światowej klasy osiągnięcie astronomiczne. Co prawda na ziemiach polskich już wcześniej obserwowano i odkrywano komety -- dokonywał tego już Heweliusz -- jednak te wcześniejsze odkrycia nie zostały oficjalnie udokumentowane. Kometa Orkisza była pierwszą, która za sprawą wysłanego na czas telegramu trafiła na listę Międzynarodowej Unii Astronomicznej jako odkryta przez polskiego astronoma, w niepodległej od zaledwie kilku lat Polsce. O istotności tego wydarzenia świadczą otrzymane z wielu obserwatoriów listy gratulacyjne oraz fakt, że krótko po nim powstał film popularnonaukowy zatytułowany Odkrycie komety Orkisza, mający nadać rozgłos pracy naukowej krakowskiego astronoma. Ponadto w XIX i w początkach XX wieku obserwacje i odkrycia nowych komet podnosiły prestiż każdego astronoma i obserwatorium.

Lucjan Orkisz pod koniec 1920 roku rozpoczął pracę w uniwersyteckim Obserwatorium Astronomicznym, które znajdowało się wtedy w Collegium Śniadeckiego przy ul. Kopernika w Krakowie. Cztery lata później powierzono mu obowiązki kierownika świeżo założonej wówczas przez profesora Tadeusza Banachiewicza, ówczesnego Dyrektora naszego obserwatorium, górskiej stacji zamiejskiej na Łysinie (904 m n.p.m.) za Myślenicami. W prowizorycznym górskim obserwatorium urządzonym w leśniczówce rodziny Lubomirskich nie było elektryczności ani radia, było zimno i pusto, za to czyste górskie powietrze umożliwiało prowadzenie znacznie bardziej precyzyjnych obserwacji nieba niż z silnie rozświetlonego już w tych latach Krakowa. Podczas służby w stacji Orkisz zajmował się między innymi poszukiwaniem komet za pomocą lunety Merza o średnicy obiektywu 11,5 cm. Szukanie komet nie było łatwym zajęciem – w tamtych czasach wymagało wielogodzinnego, żmudnego przeszukiwania nieba strefami. Obserwacje takie często trzeba było prowadzić również nad ranem. W przypadku Lucjana Orkisza trud jednak dość szybko się opłacił.

Kometa Orkisza w momencie odkrycia nie była dostrzegalna gołym okiem. W okresie jej maksymalnej jasności, którą osiągnęła w połowie maja 1925 roku, jej wielkość gwiazdowa wynosiła około 6,9^m. Obiekt był obserwowany aż do maja 1926 roku w ponad 40 obserwatoriach na całym świecie.

Parametry ruchu i orbitę swojej komety Orkisz badał później latami, ostatecznie czyniąc z niej podstawę swojej pracy doktorskiej, zatytułowanej Die definitive Bahn des Kometen 1925 I (Orkisz) (Definitywna orbita komety 1925 I (Orkisza)) i obronionej w roku 1931. Kometa otrzymała oznaczenie C/1925 G1 (Orkisz). Litera "C" w jej nazwie odnosi się do typu komety: to kometa jednopojawieniowa, czyli taka, która pojawiła się w pobliżu Słońca tylko raz i z dużym prawdopodobieństwem już więcej w jego okolice nie powróci. Należy jednak pamiętać, że metody obserwacyjne sprzed stu lat bywały obarczone dużymi błędami. C/1925 G1 (Orkisz) jest dziś podejrzewana o posiadanie orbity hiperbolicznej, czyli będącej krzywą stożkową otwartą -- w przeciwieństwie do komet na orbitach eliptycznych, krążących wokół Słońca po krzywych zamkniętych, a zatem powracających regularnie w jego okolice z krótszym lub dłuższym okresem. Wcześniej stawiano też jednak hipotezy, że może to być kometa powracająca, czyli okresowa, na orbicie eliptycznej o bardzo długim okresie rzędu tysięcy lat. Warto dodać, że jeśli jej orbita jest jednak hiperboliczna, to słynna "kometa Orkisza" jest teoretycznie jedną z kandydatek na tak zwaną kometę pozasłoneczną -- pochodzącą z innego układu gwiazdowego niż nasz.